Mới biết tác giả này qua trang haydanhthoigian.net, thấy đây không phải là một bài phân tích thông thường mà là một thái độ sống, thứ chúng ta phải suy nghĩ và rèn luyện mỗi ngày. Xin được giơi thiệu:
Có một câu chuyện kể có một người cha mua
cho con trai mình một trái bóng bay đẹp . Cậu con trai vui sướng cầm trái bóng
đi bên cha nhưng chẳng may lỡ tay tuột mất sợi dây khiến trái bóng bay vụt đi.
Thấy con tiếc nuối, đau khổ nhìn theo trái bóng bay xa dần, người cha an ủi :
“Đừng buồn con ạ, cha sẽ mua cho con một trái bóng khác”. Lát sau, cậu bé vui vẻ
vơi trái bóng mới, không còn nghĩ ngợi gì tới trái bóng đã mất nữa. Câu chuyện
kết thúc với lời bàn rằng, đó là một người cha giàu có, nhưng đứa con của ông rồi
sẽ nghèo túng về tinh thần.
Trong ánh mắt của đứa trẻ nhìn theo trái
bóng bay xa dần có một bầu trời phóng nhiệm. Đó là khi đứa trẻ có thể bắt đầu
có những cảm nhận mơ hồ nhưng rất trực quan về sự rộng lớn của thế giới, từ đó
nhận ra sự hữu hạn của bản thân mình. Thế nhưng, người cha của cậu bé đã vô
tình phá vỡ không gian phóng nhiệm này.
Can thiệp một cách vô thức và có hệ thống
Người cha ấy cũng như đa số người lớn chúng
ta thường sợ hãi trước sự trống trải trong tâm tưởng và gán cho nó ý nghĩa tiêu
cực. Chúng ta xua đuổi nó bằng cách tự làm bận rộn bản thân mình với những suy
nghĩ tính toán lấp đầy trong tâm trí. Tương tự như vậy, chúng ta tìm cách xua
đuổi sự trống trải khỏi đầu óc con trẻ, lấp đầy tâm trí của chúng bằng những
món đồ chơi. Mà nếu để ý ta thấy rằng hầu hết các món đồ chơi – từ búp bê bé
xinh tới chiếc ô tô bằng nhựa nho nhỏ – đều chỉ nhằm thu nhỏ không gian trong
tâm trí đứa trẻ, tạo cho nó cảm giác mình đang xâm chiếm và làm chủ không gian
riêng một cách tuyệt đối.
Tạo hóa đã ban cho con người bản năng thiên
tính là cảm giác nhàm chán, nhằm giúp ta vượt thoát ra khỏi những không gian giả
tạm chật hẹp. Bởi vậy, dù món đồ chơi có tinh xảo đến đâu thì đứa trẻ sớm muộn
sẽ cảm thấy nhàm chán và không còn thỏa mãn với không gian hẹp mà món đồ chơi
xinh xắn mang lại. Sự trống trải xâm nhập tâm trí nó, ngầm nhắc nhở rằng ở
ngoài kia là một không gian rộng lớn hơn, thật hơn, tự nhiên hơn, mà sớm muộn
nó phải đối diện và tìm cách thích nghi. Thế nhưng, người lớn không cho con trẻ
cơ hội được thích nghi với không gian rộng lớn xa lạ ấy. Họ xua đi nỗi nhàm
chán và nỗi trống trải trong đứa trẻ bằng cách tiếp tục mua về những món đồ
chơi mới, cái sau cuốn hút hơn cái trước.
Cứ như vậy, đứa trẻ trở nên nghiện cảm giác
lấp đầy tâm trí. Tới một ngày kia nó chủ động tự làm bận rộn tâm trí của mình với
những cám dỗ từ trò chơi điện tử, phim hoạt hình, sách comic và manga, v.v. Mặc
dù các ông bố bà mẹ vẫn có thể tạo cơ hội để trẻ tìm thấy những khoảng trống
(hay khoảng lặng) cần thiết, được khơi gợi trong những cuốn sách văn học phù hợp
với lứa tuổi của mình. Nhưng sách văn học vốn khó cuốn hút trẻ như những thứ
cám dỗ khác, và không phải ông bố bà mẹ nào cũng có thói quen chọn lọc sách đọc
cho con hoặc đọc sách cùng con.
Ở góc nhìn tổng quát hơn, có thể thấy việc
người lớn can thiệp vào khoảng trống trong tinh thần trẻ em là một quá trình vô
thức và mang tính hệ thống. Ngay từ khi đứa trẻ chớm hình thành nhận thức, người
lớn luôn tìm cách đáp ứng mọi đòi hỏi của trẻ một cách nhanh chóng nhất. Mỗi
khi đứa trẻ gặp phải áp lực từ một khoảng trống trong tâm tưởng, nó sẽ đưa ra một
đòi hỏi nào đó mà thường thì đơn thuần chỉ nhằm giành được sự quan tâm từ người
lớn để xua đi khoảng trống mà nó đang phải đối diện.
Thế nhưng một đứa trẻ luôn được đáp ứng các
đòi hỏi sẽ dễ nhàm chán với những gì mình đang có, và giải pháp để nó đối phó với
sự nhàm chán ấy là tiếp tục cầu viện những sự trợ giúp từ bên ngoài. Tâm trí của
đứa trẻ bị bế tắc trong những chuỗi đòi hỏi liên tục và mất đi khả năng vượt
qua khoảng trống một cách tự thân. Đứa trẻ sẽ dễ trở nên chán nản, dẫn tới bỏ
cuộc trước các vướng mắc, bế tắc trong cuộc sống. Nó cũng sẽ không đủ lòng kiên
nhẫn để trải nghiệm các sự vật một cách thấu đáo, và điều này làm hạn chế năng
lực thấu hiểu, đồng cảm với con người và các sự vật xung quanh.
Kiến tạo không gian để vượt qua khoảng trống
Tự thân vượt qua khoảng trống chính là một
phần trong quá trình phát triển tự nhiên của mỗi con người. Nó là sự tự định vị
bản thân mình nhằm vượt qua sự bối rối và hẫng hụt ban đầu khi phải đối diện với
khoảng trống. Vào khoảnh khắc trái bóng của cậu bé trong câu chuyện bay vút lên
không trung, hay khi một đứa trẻ nào khác đánh mất món đồ chơi yêu thích, hoặc
đơn giản khi nào chúng gặp điều gì đó không vừa ý – một cú ngã khi đang chơi đùa
chẳng hạn – đó là khi chúng đối diện với một thực tế mới mà chúng chưa quen trải
nghiệm, một không gian xa lạ với đầy những biến hóa nằm ngoài những gì đã quen
biết. Ngay trong khoảnh khắc bối rối ấy, bản năng tự nhiên của con người trỗi dậy
thúc đẩy đứa trẻ tự định vị bản thân, đối diện với không gian xa lạ trước mặt,
và tìm cách tương tác với nó nhằm đạt được một vị thế hài hòa cân bằng.
Song hành với việc tự định vị bản thân là
tiến trình tự lấp đầy khoảng trống bằng cách xây dựng cho mình một không gian nội
tâm phong phú riêng. Khi đứa trẻ lắng nghe câu chuyện cổ tích, hay khi chơi
cùng những món đồ chơi, đó là khi chúng đang hình thành trong tâm trí những
không gian nội tâm, với các sự vật giả tưởng và xúc cảm cá nhân gắn với những sự
vật ấy. Đây là một quá trình vừa tự xây, vừa tự khám phá, và liên tục được bồi
bổ từ những thông tin thu nhận được trong thực tế đời sống, mà ẩn trong quá
trình đó là hình dung của đứa trẻ về bản thân nó trong thế giới.
Một thế giới nội tâm khỏe khoắn lành mạnh
đòi hỏi hai yếu tố. Một là nó đủ độ phong phú để giúp đứa trẻ vượt qua áp lực từ
khoảng trống mà không cần đến sự trợ giúp từ bên ngoài, đặc biệt là những can
thiệp quá độ từ người lớn. Hai là nó không quá méo mó xa rời thực tế, mà phản
ánh được những quy luật căn bản của đời sống, bao hàm những giá trị cần thiết
như lòng yêu cái thiện, sự trung thực, lòng dũng cảm, v.v. Trong thế giới nội
tâm ấy, khoảng trống không nhất thiết bị loại trừ, thậm chí cần có những khoảng
trống không bao giờ nên vượt qua. Chúng chính là yếu tố giúp nuôi dưỡng ý thức
cầu tiến vươn lên, những khát vọng hoài bão chinh phục các mục tiêu chưa đạt tới.
Khả năng tự tạo lập không gian một cách
phong phú trong nội tâm để tự định vị mình trước những hoàn cảnh mới là chìa
khóa để trẻ vững bước vào đời. Đồng thời, nó cũng là cơ sở để trẻ thấu hiểu và
đồng cảm với thế giới.
Cây cầu bắc tới sự đồng cảm
Khác với quan điểm của nhà giáo dục Phạm
Toàn cho rằng cần tạo ra năng lực đồng cảm ở trẻ em trước khi hướng dẫn chúng
tưởng tượng về các sự vật1, người viết bài này cho rằng năng lực đồng cảm là hệ
quả của năng lực hình dung ra các không gian. Nếu chúng ta không hình dung ra
những không gian liên quan tới một đối tượng, thì không thể có sự đồng cảm thực
sự với đối tượng đó.
Cảm xúc của chúng ta về một cá nhân nào đấy
không thể được khơi dậy đơn thuần từ những thông tin về tuổi tác, nguyên quán,
nghề nghiệp, v.v, mà phải từ thân phận của người ấy, hay nói cách khác là vị thế
của người đó trong không gian2, bao gồm các không gian vây bọc bên ngoài đối tượng
(địa điểm, thời gian, bối cảnh, v.v) và không gian nội tâm bên trong nhân vật.
Và để có những xúc cảm thấm thía hơn, chúng ta phải xâm nhập được vào khoảng trống
trong tâm can họ, để biết được họ đã nỗ lực vượt qua áp lực từ khoảng trống ấy
như thế nào. Không phải ngẫu nhiên mà rất nhiều các tác phẩm văn học hay điện ảnh
thường tạo ra mối đồng cảm gắn kết giữa công chúng độc giả với nhân vật bằng
cách đẩy nhân vật vào giữa những khoảng trống đầy bất trắc và phải tìm mọi
cách, mọi nỗ lực để vượt qua khoảng trống ấy nhằm tìm ra chỗ đứng của mình
trong thế giới.
Bởi vậy, yếu tố làm toát lên thần thái của
những cậu bé đánh giày, bà lão nhặt phế liệu, và cũng là điều khơi dậy xúc cảm
thấm thía trong chúng ta, không hẳn là ở những mô tả về sự vất vả nhọc nhằn hay
những lo toan thường nhật của nhân vật, mà đôi khi lại chính là niềm vui, niềm
hi vọng nhỏ bé đơn sơ của họ lóe lên sau những nỗ lực bền bỉ dồn nén. Hay yếu tố
làm toát lên thần thái một người mẹ chưa chắc nằm ở những nỗ lực kiên trì chăm
lo cho con cái mỗi ngày, mà đôi khi lại gói trọn trong một nét cười thoáng qua
trên khóe mắt chớm có nếp nhăn.
Thời khắc con người đối diện với khoảng trống
của số phận và chớm vượt qua nó bằng sức mạnh tinh thần cũng chính là lúc phẩm
chất người được toát lên mạnh mẽ nhất, và khiến chúng ta đồng cảm hơn hết. Đó
cũng là lý do khiến những bản nhạc không lời, tuyệt chẳng có câu từ nào, chỉ
đơn thuần gợi lên ấn tượng mơ hồ về vị thế của chủ thể trong các dạng không
gian, thời gian, nhưng vẫn có thể để lại trong lòng người nghe sự lắng đọng da
diết.
Trả lại khoảng trống cho các em
Bạn đọc có thể hỏi làm sao trẻ em có thể cảm
nhận được những sắc thái tinh tế nói trên? Câu trả lời là, năng lực cảm nhận của
trẻ em tinh tế hơn chúng ta tưởng rất nhiều. Chẳng thế mà trong vô số những lữ
khách đi qua ga tàu điện ngầm ở New York, người dành sự quan tâm đáng kể đầu
tiên tới bài biểu diễn của nghệ sỹ violon tài danh Joshua Bell là một em bé 3
tuổi3.
Để tạo điều kiện giúp trẻ em phát huy và
phát triển năng lực cảm nhận, hãy trả lại cho các em những khoảng trống để các
em tự định vị mình và thích nghi với các môi trường khác nhau. Khi trẻ đối diện
với áp lực từ khoảng trống trong tâm tưởng và đưa ra các đòi hỏi, không nên đáp
ứng những đòi hỏi này ngay tức khắc. Sự bao bọc dỗ dành này của người lớn nhằm
giúp trẻ đi đường tắt quay về trạng thái an toàn ban đầu sẽ chỉ khiến đứa trẻ
trở nên bị động và nảy sinh tâm lý phòng thủ, tự tạo ra rào cản cho mình trong
cuộc sống. Có chăng, người lớn chỉ nên cùng trò chuyện, thúc đẩy trẻ vượt qua cảm
giác hẫng hụt tạm thời bằng cách tiếp tục khám phá, tìm kiếm, nhận biết những
điều tích cực trong một không gian rộng mở hơn.
Chẳng hạn, thay vì hứa hẹn mua bóng mới cho
con, người cha trong câu chuyện có thể trò chuyện với con về những sự vật xung
quanh trái bóng, những tán cây xanh, nóc nhà rêu mốc, những ô cửa sổ bí ẩn, về
một em bé vô danh nào đó trong tưởng tượng nhặt được trái bóng sẽ trân trọng và
trở thành bạn thân của trái bóng ra sao, v.v. Mục đích chính của những lời trò
chuyện ấy từ người cha không nhằm an ủi em bé, mà chủ yếu kích thích trí tưởng
tượng của con trẻ, tạo ra thói quen kiến tạo không gian trong tâm tưởng ở mọi
tình huống, điều sẽ giúp em tự lực vượt qua khoảng trống trong những lần tiếp
theo.
Khi mà những món đồ chơi đã mất đi ánh hào
quang long lanh ban đầu và trở nên nhàm chán, người lớn không nên tìm cách lấp
đầy khoảng trống trong trẻ bằng cách mua tiếp những món đồ chơi mới, mà hãy
cùng trẻ chơi với những món đồ chơi cũ, trò chuyện và gợi mở để trẻ xây dựng một
không gian mới trong tâm tưởng, trong đó các đồ vật tưởng chừng như cũ kỹ nhàm
chán được trẻ phân công cho những vai diễn mới, qua đó tạo ra một hệ thống những
xúc cảm mới từ những đồ chơi cũ.
Đọc sách cùng con trẻ là biện pháp tuyệt vời
để giúp trẻ thoát ra ngoài cái tôi cố hữu, tự hình dung bản thân trong những
không gian bên ngoài mình, sống trong những cuộc đời khác, tâm thế khác, giúp
hình thành trong các em cái nhìn sâu và rộng hơn trước mọi sự vật. Bên cạnh đó,
hãy thường xuyên đặt thật nhiều câu hỏi về không gian, thời gian của các đối tượng
mà các em có thể quan sát trong đời thực, hình dung suy nghĩ, xúc cảm của các
nhân vật và yêu cầu các em biểu đạt những xúc cảm này. Việc biểu đạt không nhất
thiết bằng ngôn từ mà có thể bằng ngôn ngữ tạo hình, ví dụ có thể yêu cầu các
em nói về ấn tượng sâu đậm nhất đối với một sự vật nào đó, và yêu cầu vẽ lại
đúng theo ấn tượng mà các em hình dung. Không gì kích thích trí tưởng tượng và
năng lực tự định vị bản thân ở trẻ em hơn việc diễn đạt bằng hình vẽ, màu sắc
trên trang giấy trắng.
Cuối cùng là dạy trẻ gắn kết bản thân mình
với thế giới. Khi đứa trẻ trong trạng thái buồn chán, hoặc tỏ thái độ cố thủ
trong thế giới riêng của mình và không muốn giao lưu, kết nối với bên ngoài,
thì hãy tìm cách mở rộng thế giới của các em. Hướng dẫn các em tập thể dục,
chăm sóc người thân, hoặc làm những việc nhà trong gia đình. Đây đều là những
cách thức hiệu quả giúp tăng cường năng lực tự định vị bản thân, sự nhận biết
cuộc sống một cách khách quan hơn. Dạy trẻ cảm nhận những tín hiệu trong lành của
đời sống, như hơi thở của chính mình, hơi thở của người thân, để giúp các em sống
trong tâm thế tự chủ, cảm thấy rõ hơn sự hiện hữu của bản thân mình và mối gắn
kết với không gian xung quanh.
Chúng ta thực hiện điều này và lắng nghe mỗi
ngày. Khi trong từng lời nói, câu chào, những hành vi sinh hoạt thông thường nhất,
có những chuyển biến tích cực về sắc thái biểu cảm; khi những tương tác hằng
ngày trở nên tự nhiên hơn, giảm đi những ràng buộc ước lệ; khi những thay đổi
trong đời sống được thích nghi bằng tinh thần đối diện và khám phá thay vì lảng
tránh, cố thủ, thì đó là căn cứ rõ ràng cho thấy các em đã gắn kết và thích
nghi tốt hơn với thế giới xung quanh mình.